Τα (υποτιθέμενα) όρια του καπιταλισμού / Raúl Zibechi

Τα (υποτιθέμενα) όρια του καπιταλισμού

Raúl Zibechi

Για μεγάλο χρονικό διάστημα, ορισμένοι μαρξιστές διαβεβαίωναν ότι ο καπιταλισμός έχει δομικά και οικονομικά όρια, βασισμένα σε “νόμους” που θα καθιστούσαν την (αυτο)καταστροφή του αναπόφευκτη. Οι νόμοι αυτοί είναι εγγενείς στο σύστημα και αφορούν κεντρικές πτυχές της λειτουργίας της οικονομίας, όπως ο νόμος της φθίνουσας τάσης του ποσοστού κέρδους, που αναλύθηκε από τον Μαρξ στο Κεφάλαιο.

Αυτή η θέση οδήγησε ορισμένους διανοούμενους να μιλήσουν για την “κατάρρευση” του συστήματος, πάντοτε ως συνέπεια των ίδιων των αντιφάσεών του.

Πιο πρόσφατα, δεν είναι λίγοι οι στοχαστές που υποστηρίζουν ότι ο καπιταλισμός έχει “περιβαλλοντικά όρια” που θα τον οδηγήσουν να αυτοκαταστραφεί ή τουλάχιστον να αλλάξει τις πιο ληστρικές πτυχές του, ενώ στην πραγματικότητα αυτό που έχει όρια είναι η ίδια η ζωή στον πλανήτη και, ειδικότερα, η ζωή του φτωχού και ταπεινωμένου μισού πληθυσμού του.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο καπιταλισμός δεν έχει όρια. Ούτε οι επαναστάσεις δεν μπόρεσαν να εξαλείψουν αυτό το σύστημα, αφού, ξανά και ξανά, μέσα στις μετεπαναστατικές κοινωνίες, οι καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις επεκτείνονται και από τα ενδότερα του κράτους επανεμφανίζεται η αστική τάξη που είναι υπεύθυνη για την άνθισή τους.

Η απαλλοτρίωση των μέσων παραγωγής και ανταλλαγής ήταν, και θα συνεχίσει να είναι, ένα κεντρικό βήμα για την καταστροφή του συστήματος, αλλά, περισσότερο από έναν αιώνα μετά τη Ρωσική Επανάσταση, γνωρίζουμε ότι αυτό δεν αρκεί, χωρίς τον κοινοτικό έλεγχο αυτών των μέσων και της πολιτικής εξουσίας που είναι υπεύθυνη για τη διαχείρισή τους.

Γνωρίζουμε επίσης ότι η οργανωμένη συλλογική δράση (ταξικοί αγώνες, αγώνες για το φύλο και το χρώμα του δέρματος, ενάντια στην καταπίεση και τους καταπιεστές) είναι καθοριστική για την καταστροφή του συστήματος, αλλά και αυτή η διατύπωση είναι επίσης μερική και ανεπαρκής, ακόμη κι αν είναι αληθινή.

Η επικαιροποίηση της σκέψης για το τέλος του καπιταλισμού δεν μπορεί παρά να συμβαδίζει με τις αντιστάσεις και το χτίσιμο δομών των λαών, είτε με τον πολύ ιδιαίτερο τρόπο των Ζαπατίστας και των Κούρδων της Ροζάβα, των ιθαγενών λαών σε διάφορες περιοχές της Αμερικής, είτε με τον τρόπο των μαύρων και των αγροτών και, σε ορισμένες περιπτώσεις, με ό,τι κάνουμε στις αστικές περιφέρειες.

Ορισμένα σημεία μοιάζουν κεντρικά για την αντιμετώπιση αυτής της πρόκλησης.

Το πρώτο είναι ότι ο καπιταλισμός είναι ένα παγκόσμιο σύστημα, το οποίο καλύπτει ολόκληρο τον πλανήτη και πρέπει να επεκτείνεται διαρκώς για να μην καταρρεύσει. Όπως μας διδάσκει ο Fernand Braudel, η κλίμακα ήταν σημαντική για την εγκαθίδρυση του καπιταλισμού, εξ ου και η σημασία της κατάκτησης της Αμερικής, καθώς επέτρεψε σε ένα εμβρυακό σύστημα να ανοίξει τα φτερά του.

Οι τοπικοί αγώνες και οι αντιστάσεις έχουν σημασία, μπορούν ακόμη και να κάμψουν τον καπιταλισμό σε αυτή την κλίμακα, αλλά για να εξοντωθεί το σύστημα, είναι απαραίτητη η συμμαχία/συντονισμός με κινήματα σε όλες τις ηπείρους. Εξ ου και η τεράστια σημασία της “Περιοδείας για τη Ζωή” που πραγματοποιεί σήμερα στην Ευρώπη ο EZLN.

Το δεύτερο είναι ότι το σύστημα δεν μπορεί να καταστραφεί μια για πάντα, όπως συζητήσαμε κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου “Κριτική σκέψη απέναντι στην καπιταλιστική Λερναία Ύδρα” τον Μάιο του 2015. Αλλά εδώ υπάρχει μια πτυχή που αποτελεί βαθιά πρόκληση: μόνο ο συνεχής και μόνιμος αγώνας μπορεί να πνίξει τον καπιταλισμό. Δεν κόβεται με καρατόμηση, όπως τα κεφάλια της Ύδρας, αλλά με άλλο τρόπο.

Αυστηρά μιλώντας, πρέπει να πούμε ότι δεν ξέρουμε ακριβώς πώς να βάλουμε ένα τέλος στον καπιταλισμό, επειδή αυτό δεν έχει επιτευχθεί ποτέ. Αισθανόμαστε όμως ότι οι όροι για τη συνέχιση ή/και την επανεμφάνισή του πρέπει να καθοριστούν, να υποστούν τον αυστηρό έλεγχο, όχι από ένα κόμμα ή ένα κράτος, αλλά από οργανωμένες κοινότητες και λαούς.

Το τρίτο σημείο είναι ότι ο καπιταλισμός δεν μπορεί να νικηθεί αν ταυτόχρονα δεν οικοδομηθεί ένας άλλος κόσμος, άλλες κοινωνικές σχέσεις. Αυτός ο άλλος ή νέος κόσμος δεν είναι ένα σημείο άφιξης, αλλά ένας τρόπος ζωής που στην καθημερινότητά του θα εμποδίζει τη συνέχεια του καπιταλισμού. Οι μορφές ζωής, οι κοινωνικές σχέσεις, οι χώροι που είμαστε σε θέση να δημιουργήσουμε, πρέπει να υπάρχουν με τέτοιο τρόπο ώστε να βρίσκονται σε διαρκή αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό.

Το τέταρτο είναι ότι, όσο υπάρχει το κράτος, υπάρχει πιθανότητα ο καπιταλισμός να επεκταθεί και πάλι. Σε αντίθεση με ό,τι διακηρύσσει ορισμένη ας πούμε προοδευτική ή αριστερή σκέψη, το κράτος δεν είναι ένα ουδέτερο εργαλείο. Οι δυνάμεις από τα κάτω, οι οποίες είναι αυτόνομες και μη κρατικές δυνάμεις, γεννιούνται και υπάρχουν για να εμποδίζουν την επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων. Επομένως, είναι δυνάμεις από και για τον αντικαπιταλιστικό αγώνα.

Τέλος, ο νέος μετακαπιταλιστικός κόσμος δεν είναι ένα σημείο άφιξης, δεν είναι ένας παράδεισος όπου θα εκπληρώνεται η ευημερία, αλλά ένας χώρος αγώνα στον οποίο, πιθανώς, οι λαοί, οι γυναίκες, οι αντιφρονούντες και οι άνθρωποι από τα κάτω γενικότερα θα ζούμε σε καλύτερες συνθήκες για να συνεχίσουμε να οικοδομούμε ποικίλους και ετερογενείς κόσμους.

Πιστεύω ότι αν σταματήσουμε να αγωνιζόμαστε και να χτίζουμε το νέο, ο καπιταλισμός αναγεννιέται, ακόμη και στον άλλο κόσμο. Η ιστορία του Γερο-Αντόνιο που λέει ότι ο αγώνας είναι σαν ένας κύκλος, που ξεκινά μια μέρα αλλά δεν τελειώνει ποτέ, είναι εξαιρετικά επίκαιρη.

19 Νοεμβρίου 2021, μεξικανική εφημερίδα La Jornada

* Δημοσιογράφος, συγγραφέας και στοχαστής-ακτιβιστής από την Ουρουγουάη, με επίκεντρο τα κοινωνικά κινήματα στη Νότια Αμερική.